«روستا (بخش چهارم): كشاورزي و محيط زيست»

امروزه، طرفداران محيط زيست معتقدند رشد اقتصادي حاصل شده متكي بر صنعت، عامل ناپايداري است و به‌قيمت نابودي محيط زيست تمام شده‌است و تهديدي براي آينده بشر محسوب مي‌شود. آمريكا، بزرگترین تولید کننده صنعتی جهان و چندين كشور ديگر از پيوستن به پيمان كيوتو خودداري مي‌كنند زيرا حياتشان به ادامه اين رشد بستگي دارد؛ تا به‌حدي كه آمريكا حاضر است بهاي اين تخريب را بپردازد ولي رشد خود را متوقف نكند... اين مورد ثابت شده‌است كه كشاورزي پايدار (كه چراي مفرط در مراتع، برداشت بيش از حد از آب‌هاي زيرزميني، كاربرد نامناسب سموم و كودهاي شيميايي، و تغيير كاربري اراضي جنگلي در آن صورت نگيرد)، موجب بهبود محيط زيست مي‌شود...

  

براي بررسي نقش و اهميت روستا و كشاورزي در توسعه پايدار، ابتدا به مفهوم توسعه پايدار پرداخته مي‌شود: توسعه، تعاريف مختلف و ابعاد گوناگوني (اقتصادي، سياسي، فرهنگي، اجتماعي) دارد و در دو دهه اخير، توجه به محيط زيست در قالب توسعه پايدار، زيربناي ابعاد توسعه محسوب شده‌است و هر اقدامي بدون در نظرگرفتن آن، خود ضد‌توسعه به‌حساب مي‌آيد.

 

در مورد توسعه پایدار تاکنون تعریف جهانی دقیق و صریحی ارائه نشده‌است و هنوز هم در تبیین اهداف آن اتفاق نظر وجود ندارد. برخی از مشخصات و اهداف کلیدی و غالب توسعه پایدار موجود در اسناد و ادبیات این موضوع بکار می‌روند عبارتند از: برابری بین نسل‌ها، حفاظت از محیط طبیعی، استفاده حداقل از منابع غیرقابل تجدید، بقای‌اقتصادی، تنوع، خوداتکایی اجتماعی، رفاه فردی و رفع نیازهای اساسی افراد جامعه (موسی‌کاظمی، 1381).

 

بااین‌حال مقبول‌ترین تعریف موجود از توسعه پایدار، همان تعریف کمیسیون مستقل جهانی در زمینه محیط‌زیست (برانتلند) است که در گزارش خود تحت عنوان «آینده مشترک ما» چنین تعریفی عنوان می‌کند: توسعه پایدار، توسعه‌ای است که نیازهای نسل حاضر را بدون به مخاطره انداختن توانایی نسل‌های آینده در تامین نیازهای خود، برآورده کند (WCED,1987).

 

همان‌طور كه شكل‌(1) نشان مي‌دهد، توسعه پايدار زماني اتفاق مي‌افتد كه در كنار رشد اقتصادي، بهره‌وري و اشتغال ‌(معقوليت اقتصادي)، رفع نيازهاي اوليه جامعه روستايي، خوداتكايي، مشاركت و برابري (مطلوبيت اجتماعي)، ظرفيت‌هاي اكولو‍‍ژيكي، تنوع زيستي و منابع طبيعي (مقبوليت اكولوژيكي) حفظ شود (همت‌يار و صحرايي، 1386).

 

 

شوماخر، در "كوچك زيباست" (اقتصاد با ابعاد انسانی) مي‌نويسد: آنچنان‌كه گاندي مي‌گفت، "كره زمين به‌اندازه كافي بركت دارد كه نياز هر انسان را پاسخ گويد و نه طمع هر انسان را". مفهوم اصل خردمندي در ديدگاه اقتصادي، همانا پايداري است و خردمندي حكم مي‌‌كند كه علم و تكنولوژي در برابر عناصر زنده، آرام، صلح‌جو، باوقار و زيباي طبيعت، خط‌مشي جديدي را اتخاذ نمايند. صلح، بخش ناپذير است و چگونه مي‌تواند بر بنيان علم بدون مسئوليت وتكنولوژي خشونت‌بار استوار گردد؟ (شوماخر، 1378). 

 

امروزه، طرفداران محيط زيست معتقدند رشد اقتصادي حاصل شده متكي بر صنعت، عامل ناپايداري است و به‌قيمت نابودي محيط زيست تمام شده‌است و تهديدي براي آينده بشر محسوب مي‌شود. آمريكا، بزرگترین تولید کننده صنعتی جهان و چندين كشور ديگر از پيوستن به پيمان كيوتو خودداري مي‌كنند زيرا حياتشان به ادامه اين رشد بستگي دارد؛ تا به‌حدي كه آمريكا حاضر است بهاي اين تخريب را بپردازد ولي رشد خود را متوقف نكند.

 

وجود بخش عمده‌اي از گازهاي آلاينده جو و بخصوص دي‌اكسيد‌كربن در نتيجه الگوهاي رشد صنايع كشورهاي صنعتي است. مواد شيميايي و گازهاي سمي مجتمع‌هاي صنعتي در تخريب لايه اوزون و ايجاد باران‌هاي اسيدي در كشورهاي صنعتي بطور قابل ملاحظه‌اي موثر هستند. تحقيقات مجله اشپيگل در سال 1989 نشان مي‌دهد كه 8 كشور صنعتي (G8 كنوني) بيشترين و در حدود 44 درصد گازهاي آلوده كننده جو را توليد مي‌كنند! در اين ميان، آمريكا 8/8%، كانادا 8/7%، شوروي‌سابق 8/5%، آلمان 3/5%، انگلستان 7/4%، ژاپن 6/4%، ايتاليا 3/4%، و فرانسه 3/3% از گازهاي آلاينده جو را به خود اختصاص داده‌اند. اين درحالي‌است كه چين و هند (پرجمعيت‌ترين كشورهاي جهان) به ترتيب 1% و 6/0% از اين سهم را دارا هستند. اين آمار نشان مي‌دهد كه كشورهاي صنعتي مقصر واقعي تخريب محيط زيست و گرماي زمين هستند (لواساني، 1372).

 

اما این بدان معنا نیست که از صنعت و ماشین آلات استفاد نشود.

شوماخر معتقد بود كه ما نيازمند روش‌ها و تجهيزاتي (صنايعي) هستيم كه:

الف) به‌قدر كافي ارزان باشند تا براي همه قابل دستيابي باشند؛ گاندي مي‌گفت: من مي‌خواهم كه ميليون‌ها انسان در اين سرزمين سالم و سعادتمند باشند و مي‌خواهم كه از لحاظ معنوي رشد كنند؛ اگر احساس كنيم كه به ماشين‌ها نيازمنديم، حتماً آن‌ها را به‌كار خواهيم گرفت. هر ماشيني كه فردي را ياري دهد، مكاني خواهد داشت، ليكن نبايد براي ماشين‌هايي كه قدرت را در دست افراد محدودي متمركز مي‌كنند و توده‌ها را به‌صورت صرفاً نگهبانان اين ماشين‌ها در مي‌آورند – البته اگر آن‌ها را بيكار نكنند- جايي وجود داشته‌باشد.

ب) براي كاربرد در مقياس كوچك مناسب باشند؛ لئوپولد كور معتقد بود كه: كارهاي با وسعت كوچك، هرچدر هم تعدادشان زياد باشد، احتمال زيان‌رساني آن‌ها به محيط طبيعي از كارهاي با وسعت بزرگ، كمتر است. بزرگ‌ترين خطر، همواره از از كاربرد بي‌رحمانه دانش ناقص، در مقياسي بزرگ ناشي مي شود كه از آن‌گونه مي‌توان: كاربرد وسيع انرژي هسته‌اي، كاربرد شيمي جديد در كشاورزي، كاربرد تكنولوژي حمل و نقل و بسياري از موارد ديگر را نام برد.

ج) با نياز انسان به آفرينندگي سازگار باشند؛ اگر فراگرد توليد، هرگونه نمود آدمي را از كار جدا سازد و از آن يك فعاليت ماشيني محض درست كند، كار فرد به‌ وسيله‌اي براي انحطاط، فسلد و زوال  او در مي‌آيد.

اين سه ويژگي، زاييده رابطه آدمي با طبيعت هستند كه پايداري را تضمين مي‌كنند و اگر تنها يكي از آنها مورد غفلت قرارگيرد، اوضاع نادرست پيش خواهد رفت (شوماخر، 1378).

 

از لحاظ اثرات زيست محيطي، با استناد به بيانيه سالانه فائو (2007) كه در رم منتشر شد، فعاليت كشاورزي و جنگلداري، كربن را در خاك تثبيت مي‌كند و از طرفي گياهان و درختان از طريق عمل فتوسنتز گازهاي گلخانه‌اي اتمسفر را كاهش مي‌دهند؛ لذا پايداري كشاوري و كشاورزي پايدار، از عوامل حفظ محيط زيست به‌شمار مي‌روند (FAO, 2007).

 

از طرف ديگر، روستائيان بهره‌برداران اصلي منابع طبيعي (زمين، ،خاك، ‌آب، جنگل، مرتع و ...) هستند و در واقع با خالي شدن هر روستا از سكنه، اين كوير و بيابان است كه جاي آن‌‌را پر مي‌كند. نقش زيست محيطي روستا و كشاورزي در توسعه پايدار ملي را مي‌توان در مهار بيابان‌زايي و خطرات ناشي از خشكسالي‌ها، مقابله با فرسايش و تخريب خاك، حفظ و نگهداري از منابع طبيعي و نيز ميكرو اقليم‌ها مهم ارزيابي كرد (طاهرخاني، 1382).

 

شوماخر، می گوید: با توجه به ‌اينكه آسيب‌پذيري جامعه روستايي و بخش كشاورزي از عوارض زيست‌محيطي نسبت به جامعه شهري كمتر است، بهتر است براي مصون ماندن از انتقام طبيعت، بخش كشاورزي و جامعه روستايي را نقطه عزيمت به توسعه ملي قرار دهيم (شوماخر، 1378).

 

به ‌هر صورت، اين مورد ثابت شده‌است كه كشاورزي پايدار (كه چراي مفرط در مراتع، برداشت بيش از حد از آب‌هاي زيرزميني، كاربرد نامناسب سموم و كودهاي شيميايي، و تغيير كاربري اراضي جنگلي در آن صورت نگيرد)، موجب بهبود محيط زيست مي‌شود.

 

 

منابع:

شوماخر، اي. اف. 1378. كوچك زيباست (اقتصاد با ابعاد انساني). ترجمه علي رامين، چاپ چهارم، انتشارات سروش.

طاهرخاني، مهدي. 1382. جايگاه روستا در فرايند توسعه ملي. مجموعه مقالات. انتشارات مؤسسه توسعه روستايي ايران.

لواساني، احمد. 1372. كنفرانس بين‌المللي محيط زيست در ريو. دفتر مطالعات سياسي وزارت امور خارجه.

موسي كاظمي محمدي، مهدي. 1381. سنجش پايداري اجتماعي توسعه شهر قم، فصل‌نامه پ‍ژوهش‌هاي جغرافيا، ش43، ص 47-21.

همت‌يار، عبدالهادي و سعيد صحرايي. 1386. درآمدي بر شاخص‌هاي سنجش پايداري در توسعه روستايي. مجموعه مقالات همايش توسعه پايدار روستايي، سازمان محيط زيست كشور.

 

FAO. 2007. Environment and Agriculture Commision on Genetic Resources for Food and Agriculture. Eleventh Regular Session, Rome, 11-15 June 2007.

 

World Commission on Environment and Development, 1987. Our Common Future. Oxford

           University Press, Oxford.